Publicatie: 29 november 2018
Toen hij in 1976 op hun trouwdag van zijn vrouw een notitieboekje cadeau kreeg van Hundertwasser, had architect Heinz Springmann nooit kunnen bedenken dat hij ruim 20 jaar later met diezelfde Friedensreich Hundertwasser zou samenwerken. Sterker nog, dat ze elkaar, mede door de lange wandelingen die ze maakten door bossen en langs de stranden van de Nieuw-Zeelandse kust, zo goed zouden leren kennen. Hundertwasser (1928-2000) was een Oostenrijkse kunstenaar die zich voortdurend inzette voor architectuur die meer recht doet aan natuur en mens. De door hem ontworpen gebouwen zijn stuk voor stuk bijzonder. Sprookjesachtig misschien wel. In Nederland staat tot nu toe maar één Hundertwasser-gebouw, maar binnenkort komt er een bij. Gemiva-SVG Groep realiseert in Zoeterwoude-Dorp namelijk een nieuw dagbestedingscentrum voor haar cliënten, dat door Heinz Springmann is ontworpen volgens de filosofie en naar een idee van Hundertwasser. Trots zijn wij dat wij het ontwerp volledig technisch mogen uitwerken. Een interview met Heinz Springmann.
Het was in 1990 dat Heinz Springmann voor het eerst in contact kwam met Friedensreich Hundertwasser. Dat gebeurde via een stedebouwkundige prijsvraag voor een woon- en bedrijfsgebouw in een kleine stad nabij Stuttgart. Springmann won die competitie en de burgemeester vroeg hem om Hundertwasser te betrekken bij het ontwerp van het binnenhof. Dat binnenhof mocht, zoals Springmann het nu zelf vertelt, “echt fraai worden, als kunst.”
Het werd de start van een samenwerking die jaren zou blijven, tot aan de dood van Hundertwasser in 2000 en zelfs daarna. Want, zo zegt Spingmann nu: “Ik heb heel veel geleerd van dat eerste project, van welke aanpassingen ik moest doen. Die ervaring hebben andere collega’s niet en die probeer ik nu door te geven. Wat Hundertwasser voelt en wil, dat kun je niet leren door te lezen, dat moet je hebben meegemaakt. Je moet hém meegemaakt hebben. Pas dan kun je het snappen.”
De enige in de wereld
Springmann is nu de enige architect in de wereld die in opdracht van de Hundertwasserstichting de met auteursrechten beschermde ontwerpen mag werken. Dat bepaalt de stichting die Friedensreich Hundertwasser zelf vlak voor zijn dood oprichtte. Die stichting wordt geleid door Joram Harel, de man die jarenlang de manager was van Hundertwasser en nu dus alle auteursrechten beschermt. Springmann werkte voor het ontwerp van vijf gebouwen samen met Hundertwasser. Na zijn dood ontwierp hij er nog eens vijf. De gebouwen staan over de hele wereld. Naast de gerealiseerde projecten in Duitsland en Nederland, worden nu projecten in Nieuw Zeeland en Korea voorbereid. En nu komt er dus een bij in Zoeterwoude-Dorp.
Geen rechte lijnen en echt goud
Kenmerkend voor de architectuur van Hundertwasser is het vrijwel ontbreken van rechte lijnen. Ook het materiaalgebruik is opvallend: veel keramiek in volle kleuren. Vaak maakt een toren, met daarbovenop een ui-vorm, deel uit van de door hem ontworpen gebouwen. Springmann: “Hundertwasser vond het belangrijk om aan zijn ontwerpen een vingerwijzing naar de hemel , een verticaal element, toe te voegen. Dat is onderdeel van zijn filosofie. De natuur is vlak. De mens ontwikkelde het verticale. Bovendien, andere gebouwen hebben het ook: kerken, raadhuizen. Hij hield daar ook aan vast, aan die filosofie. Aan het eerste ontwerp dat wij samen maakten in 1990 voegde hij ook een toren toe, maar dat werd afgekeurd. Toen zei hij: ‘Als je mij wilt hebben blijft die toren, anders maak je maar een ander ontwerp.’ De toren bleef.”
Ook het gebouw in Zoeterwoude-Dorp krijgt een toren met een uivormige bol erop. Van echt goud zelfs. “Het goud is altijd echt bladgoud, Hundertwasser wilde hierin geen compromissen. Alleen goud glanst als goud, zei hij. In een donkere nacht, als er maar een klein beetje maanlicht is, fonkelt het. Prachtig.”
Hundertwasser vond ook dat de natuur die weggenomen werd om een gebouw neer te zetten weer moest worden teruggegeven op het dak. Zelfs uit de gevel zouden bomen moeten groeien. Bovendien: elk mens is anders en dat moest wat hem betreft ook in zijn woning duidelijk tot uiting komen. Een huis moest voor de gebruiker aanvoelen als zijn ’derde huid’. In het ontwerp voor het dagbestedingscentrum in Zoeterwoude-Dorp zie je dat onder meer terug in de kozijnen. Geen enkel kozijn is namelijk hetzelfde. Hoe complex dat de opdracht voor ons maakt leest u hier in een blog van Rico Vermeij.
Levenswerk
Hundertwasser liet een schetsboek na met daarin 160 ontwerpen voor gebouwen. Ideeën voor wat hij ooit nog eens wilde maken. Uit dat levenswerk haalt Springmann het grondidee voor nieuwe gebouwen. Bij een nieuwe Hundertwasser opdracht kijkt Springmann samen met de Hundertwasser stichting welk nog niet gerealiseerd ontwerp in aanmerking komt. Maar toen hij de eerste keer ging kijken in Zoeterwoude-Dorp wist hij meteen welk ontwerp hier gerealiseerd moest worden. “Toen ik er naartoe reed viel mij het platte landschap op. De weilanden, het water. Ik wist meteen, hier moeten we een beetje de lucht in, glooiing creëren. Ik dacht direct aan het ontwerp van het Grashugelhaus.”
Springmann legde zijn idee voor aan Harel en de opdrachtgever, die het goedkeurden en zo geschiedde, Zoeterwoude-Dorp zou een echte Hundertwasser rijker worden. Maar wie denkt dat het ontwerp daarmee snel klaar is heeft het mis, want wat Hundertwasser achterliet zijn soms niet meer dan pennenstreken. Het proces van ontwerpen, aanpassen, verder uitwerken en weer aanpassen is nu in volle gang.
We interviewden ook onze opdrachtgevers over hoe zij het ontwerpproces ervaren. Dat interview leest u hier. Zo werd het ontwerp onder meer aangepast door drie hellingbanen te maken. Zowel voor mensen die kunnen lopen als voor mensen in een rolstoel. Want, zo zegt Springmann, “Iedereen moet een gebouw van boven kunnen beleven, dat vond Hundertwasser heel belangrijk.”
Onder de indruk
Springmann vertelt dat hij meteen onder de indruk was van Swetterhage, de woon- en leefgemeenschap waar het Hundertwasser-gebouw straks verrijst. “Mijn vrouw werkte jarenlang met kinderen met een beperking. Thuis hebben wij het veel over haar werk gehad. Nu ik het hier zie, hoe ze met de mensen omgaan en wat ze hen willen bieden, dat is geweldig. Deze mensen hebben er recht op om zo mooi te kunnen leven. Ze zullen zich heel goed gaan voelen in zo’n gebouw. En het landschap past er prachtig bij met zijn groene weiden, waterpartijen en dorpse karakter.”
Hij vervolgt: “Wij leren als architecten te ordenen en alles netjes op een rijtje te zetten. Maar Hundertwasser was een kunstenaar en daarmee kwamen zijn gebouwen ook heel anders tot stand. De gebouwen die hij ontwierp moesten mensen verenigen met de natuur. Dat zie je ook terug in het ontwerp in Zoeterwoude-Dorp, waar het weiland als het ware is opgetild en het gebouw daaronder wordt gerealiseerd. Heel dichtbij de natuur blijven was en is altijd het uitgangspunt bij Hundertwasser. Dan voelt een mens zich het prettigst. Ook het gebruik van kleuren en hoe het licht invalt is uniek. Onze architectuur is bijna altijd kleurloos. Zwart, grijs en wit. Heel veilig ook. Daar kan niks verkeerd aan gaan. Maar dat is het ook precies. Het spreekt je verstand aan, niet je hart en ziel. Als je een rondleiding krijgt door een Hundertwasser-gebouw, let dan op de kinderen. Zij zeggen meteen: ‘Oh, wat is het hier kleurrijk.’ Dan merk je dat je in een andere wereld zit.”
Bijzondere rol voor de maquette
Als het ontwerp straks af en Gemiva-SVG de financiering rond heeft (lees hier hoe ook dat op een bijzondere manier tot stand komt bij dit project) kan de uitvoering beginnen. Daarbij is volgens de filosofie van Hundertwasser een bijzondere rol weggelegd voor de maquette. Die maquette zal altijd zichtbaar bij de ingang van de bouwplaats staan, als inspiratiebron en constante herinnering voor de mensen die gebouw bouwen: zo moet het worden.
“Hundertwasser had er niet genoeg aan om alleen tekeningen van een ontwerp te hebben. Hij werkte altijd met een maquette. Het was voor hem heel belangrijk om het gebouw in zijn geheel van alle kanten te kunnen zien. Zo deed hij ook continu kleine aanpassingen. Plakte hij ergens stukjes steen op of maakte hij een raam net iets kleiner of groter. Uitgangspunt was altijd: kloppen de verhoudingen, past het zo in de natuur? Nu er tegenwoordig zoveel kan met de computer wordt de vraag opgeworpen of een maquette nog wel nodig is, maar wij vinden dat een maquette niet door een computersimulatie vervangen kan worden. Zodra de eerste schets klaar is gaan we al modelbouwen. Daarmee experimenteren we en proberen we allerlei alternatieven uit. Bij het gebouw voor Swetterhage was de toren oorspronkelijk bijvoorbeeld anders gepland. Door het model en door te kijken wat beter past verandert dat dan toch. En de modellen staan inderdaad ook op de bouwplaats, zodat iedereen die er aan meebouwt het kan bekijken en de geest mee kan krijgen van het idee. Het helpt enorm om je in te leven en te begrijpen waar de architectuur naartoe gaat. En dat is toch echt iets anders dan een 3D model op de computer.”
In augustus 2018 kwam de omgevingsvergunning voor het Hundertwasser-gebouw in Zoeterwoude-Dorp rond. Hoe bijzonder dit gebouw wordt, en hoe bijzonder ook het proces is daar naartoe, komt prachtig tot uitdrukking in onderstaande documentaire. Wij raden u aan de documentaire te kijken, u zal ervan onder de indruk zijn!
